مجله مطالعات و تحقيقات ادبی

یکی از مهم‌ترین آموزه‌ها و اصول تربیتی صوفیه و مکاتب عرفانی، حفظ اسرار و پاسداشت حریم رازهای مگو است. عرفا و پیران طریقت، مریدان نوآموز و مبتدیان راه دشوار طریقت را بدان وسیله می‌آزمودند و صلاحیت آنان را می‌سنجیدند؛ مولانا با انتخاب تخلّص "خاموش" در غزلیات شمس و با تأکید بر سکوت و خاموشی و دم در کشیدن در پایان هر داستان کوتاه و نیمه‌راه حکایات بلند در مثنوی، به‌ویژه در مواردی که امواج سهمگین معارف او بر مکنونات جهان ناپیدا در صدد برافکندن پرده از صحن خانه اسرار برمی‌آید، نام خود را به عنوان برجسته‌ترین پاسدار حریم رازهای عرفان ثبت می‌کند. در این مقاله جلوه‌های این رازپوشی را در مثنوی و غزلیات او پی می‌گیریم. در این جستجو درمی‌یابیم که سکوت و خاموشی مولانا معلول عواملی چون کژفهمی مخاطبان و دعوت به شناخت نیروها و توانایی شگرف و مغفول انسانی، پری و سرشاری از سخن و سرانجام، شوق بی‌پایان او برای کشف حجاب از چهره عروس رازها است. چه در سایه این سکوت و خاموشی و بی‌اعتنایی به ابزار ظاهری شناخت، امکان گذار به دنیای شناخت حقیقی و معرفت الهی حاصل می‌شود و مولانا این مرتبه از شناخت را بارها تجربه نموده است.

اولین‌ زمینه‌های ورود شعر فارسی به هندوستان را می‌توان مربوط به دوره حکومت‌ غزنویان دوم در شمال هندوستان و شعر کسانی چون مسعود سعدسلمان به‌حساب آورد. موج‌ دوم نفوذ شعر و زبان فارسی را در هندوستان می‌توان ناشی از حمله مغول و پناهنده‌شدن بسیاری از دانشمندان و صوفیان و شاعران ایرانی‌نژاد به شمال هندوستان دانست که حاصلش ظهور شاعران بزرگی چون امیرخسرو دهلوی و امیرحسن دهلوی است. موج سوم و عظیم‌‌ترین‌‌ موج نفوذ شعر، زبان و فرهنگ ایرانی در هندوستان در عصر حکومت بابریان هند رخ داد که قریب‌ به سیصدسال کانون شعر و شاعری فارسی را به خارج‌ از قلمرو طبیعی زبان‌ فارسی، یعنی هندوستان و صوبه‌های وابسته‌ به آن، انتقال داد و به پیدایش «سبک‌ هندی» در شعر فارسی انجامید. در این مقاله برآنیم‌ که به معرفی ویژگی‌های شعر سه‌تن از بزرگ‌ترین شاعران آغازین این جریان شعری ‌ـ عرفی، ظهوری و طالب‌آملی‌ـ بپردازیم‌ و نشان دهیم که چگونه‌ ویژگی‌هایی که آنها وارد شعر فارسی کرده‌اند، به‌دست شاعران فارسی‌گوی هندی‌تبار پی‌‌گرفته شد و به‌شکل ویژگی‌های غالب شعر «طرزخیال» یا همان شعر شاعران هندی‌تبار پارسی‌گو، که برجسته­ترین آنها بیدل دهلوی است، درآمد و شعر فارسی در بخش عظیمی از هندوستان گسترش یافت و این حضور و حیات همچنان‌ تا سیطره‌ و دست‌اندازی انگلیسی‌ها بر هندوستان ادامه داشت.